Dự án hạ tầng trọng điểm đội vốn gấp 17 lần, nhiều khâu chậm tiến độ, ban quản lý có hành vi 'gian dối'

Neom - siêu đô thị tương lai của Ả Rập Xê-út được kỳ vọng sẽ trở thành biểu tượng cho sự chuyển đổi kinh tế của đất nước, với việc giảm dần sự phụ thuộc vào dầu mỏ. Tuy nhiên, sau hơn 50 tỷ USD đầu tư, “giấc mơ khoa học viễn tưởng” này đang gặp phải thực tế khắc nghiệt với chi phí đội lên cao, tiến độ chậm trễ và các vấn đề quản lý.

Neom - siêu đô thị tương lai của Ả Rập Xê-út được kỳ vọng sẽ trở thành biểu tượng cho sự chuyển đổi kinh tế của đất nước

Buổi tiệc “hoành tráng” nhưng không như mong đợi

Vào tháng 10, một bữa tiệc xa hoa đã được tổ chức trên đảo Sindalah thuộc Neom, với sự góp mặt của Will Smith, Tom Brady và các doanh nhân đến từ London, New York. Những chiếc du thuyền triệu đô lướt trên biển Đỏ, trong khi Alicia Keys biểu diễn dưới ánh đèn sân khấu rực rỡ.

Tuy nhiên, thực tế thì Sindalah - khu nghỉ dưỡng sang trọng thuộc dự án Neom - đã chậm tiến độ hơn 3 năm so với kế hoạch, chi phí xây dựng đội lên gần 4 tỷ USD - gấp ba lần ngân sách dự kiến ban đầu. Các khách sạn chưa hoàn thiện, gió lớn khiến dịch vụ phà và sân golf bị gián đoạn, trong khi phần lớn công trình vẫn còn đang xây dựng.

Đáng chú ý, Thái tử Mohammed bin Salman - người đứng sau siêu dự án - đã không xuất hiện tại sự kiện. Theo tài liệu nội bộ, buổi tiệc tiêu tốn ít nhất 45 triệu USD và sự vắng mặt của ông bị nhiều nhân viên Neom coi là dấu hiệu của sự không hài lòng.

Sindalah - khu nghỉ dưỡng sang trọng thuộc dự án Neom - đã chậm tiến độ hơn 3 năm

Những giấc mơ lớn gặp thực tế khắc nghiệt

Neom bao gồm nhiều dự án ấn tượng, điển hình là thành phố cảng nổi Oxagon; khu nghỉ dưỡng trượt tuyết Trojena và The Line - thành phố thẳng dài 170km gồm hai tòa nhà chọc trời nằm song song với chiều cao lớn hơn tòa nhà Empire State Building. Tuy nhiên, chi phí vượt kiểm soát và các quyết định cắt giảm khiến dự án gặp rủi ro nghiêm trọng.

Một báo cáo kiểm toán nội bộ dài hơn 100 trang, do The Wall Street Journal tiếp cận, cho thấy ban lãnh đạo đã đưa ra các dự báo tài chính thiếu thực tế để hợp lý hóa chi phí ngày càng tăng. Báo cáo cũng phát hiện "bằng chứng về việc cố tình thao túng tài chính" của một số lãnh đạo cấp cao.

Một tài liệu nội bộ từ mùa hè năm ngoái ước tính rằng tổng vốn đầu tư để hoàn thành Neom vào năm 2080 có thể lên tới 8,8 nghìn tỷ USD - gấp 25 lần ngân sách hàng năm của Ả Rập Xê-út cũng như gấp 17 lần so với ước tính 500 tỷ USD ban đầu. Riêng giai đoạn đầu, kéo dài đến năm 2035, dự kiến tiêu tốn 370 tỷ USD, chủ yếu từ nguồn tài trợ của nhà nước, với kỳ vọng thu hút thêm vốn đầu tư tư nhân.

Những sai lầm trong quản lý và kỳ vọng phi thực tế

Thái tử Mohammed bin Salman là một người hâm mộ game và phim khoa học viễn tưởng. Ông đã thúc đẩy những thiết kế táo bạo như kiến trúc "không trọng lực", khiến các tòa nhà trông như thách thức quy luật vật lý.

Ban đầu, kế hoạch xây dựng The Line đặt mục tiêu hoàn thành 16km vào năm 2030 - tương đương ba lần tổng diện tích văn phòng tại Midtown Manhattan. Tuy nhiên, với địa hình khắc nghiệt, thiếu lao động, cảng biển, hạ tầng giao thông và nguồn điện, nhiều chuyên gia cho rằng mục tiêu này khó có thể thực hiện.

Kiến trúc sư ban đầu của The Line, Thom Mayne từ công ty Morphosis muốn bày tỏ lo ngại với Thái tử về chi phí quá cao của dự án. Tuy nhiên, theo một cựu nhân viên, ban lãnh đạo Neom đã từ chối yêu cầu này.

Ban đầu, kế hoạch xây dựng The Line đặt mục tiêu hoàn thành 16km vào năm 2030

Thái tử kiên quyết giữ chiều cao của The Line ở mức 500m bất chấp lời khuyên của đội ngũ rằng giảm xuống 300m sẽ tiết kiệm chi phí đáng kể.

Để kiểm soát, chính quyền đã tạm hoãn việc đào hầm 18 dặm xuyên núi và thu nhỏ quy mô ban đầu của The Line từ 16km xuống chỉ còn 2,4km. Mục tiêu hiện tại là hoàn thành một đoạn 800m với sân vận động tổ chức World Cup vào năm 2034.

Chưa hết, giá thầu từ các nhà thầu ban đầu tăng vọt, khiến chi phí leo thang. Để che giấu điều này, các Giám đốc điều hành đã điều chỉnh các giả định về lợi nhuận, theo báo cáo kiểm toán nội bộ và lời kể của một số cựu nhân viên.

Thái tử khuyến khích Neom sử dụng tỷ suất hoàn vốn nội bộ (IRR) để đánh giá hiệu quả đầu tư. Chẳng hạn, nếu một khách sạn tốn 1 triệu USD để xây dựng và có giá trị 1,1 triệu USD sau một năm, thì IRR sẽ là 10%.

Tại khu nghỉ dưỡng trượt tuyết Trojena, một đánh giá nội bộ vào mùa thu năm 2023 cho thấy chi phí đã tăng hơn 10 tỷ USD, khiến IRR giảm xuống còn 7%, thấp hơn mục tiêu ban đầu là 9%.

Khu nghỉ dưỡng trượt tuyết Trojena

Các nhà quản lý đã sử dụng những phép tính "quá lạc quan" để làm cho chi phí trên giấy tờ có vẻ hợp lý. Để bù đắp sự chênh lệch, giá phòng tại một khu "glamping” đã được điều chỉnh từ 216 USD lên 704 USD/đêm, theo bài thuyết trình nội bộ. 

Tương tự, giá một phòng "boutique hiking" cũng được nâng từ 489 USD lên 1.866 USD/đêm. Những điều chỉnh này giúp đẩy tỷ lệ hoàn vốn nội bộ (IRR) lên 9,3%.

Tương lai nào cho Neom?

Các quan chức Ả Rập Xê-út hiện gọi Neom là một khoản đầu tư dài hạn, có thể phải mất nhiều thập kỷ để mang lại lợi ích, thay vì là động lực kinh tế cho năm 2030 như ban đầu mô tả. Quốc gia này từ lâu đã đặt ra các mục tiêu đầy tham vọng trong kế hoạch Tầm nhìn 2030 và họ cho rằng ngay cả khi chỉ hoàn thành một phần cũng đã là thành công.

Thái tử Mohammed bin Salman

Nhiều sáng kiến khác của Thái tử Mohammed bin Salman đã mang lại thay đổi đáng kể. Hàng triệu phụ nữ tham gia lực lượng lao động, khu vực tư nhân tăng trưởng và đóng góp gần một nửa GDP, ngoài ra các siêu dự án nhỏ hơn tại Riyadh đang tiến triển nhanh hơn. Tuy nhiên, Neom được xem là dự án cốt lõi.

Thái tử còn so sánh Neom với kim tự tháp Ai Cập, coi đây là một "cuộc cách mạng văn minh" và đặt mục tiêu thu hút 9 triệu người vào năm 2045. Dẫu vậy, thực tế, Neom vẫn đang đối diện với hàng loạt thách thức. 

Tham khảo WSJ