Bí ẩn công ty giá trị nhất mọi thời đại: Mạnh ngang 1 cường quốc, sở hữu 40 tàu chiến, 10.000 binh lính và có cả đồng tiền riêng
(Thị trường tài chính) - Giữa thời kỳ các cường quốc châu Âu tranh nhau mở đường biển sang châu Á, một công ty tư nhân đã vươn lên nắm quyền lực ngang tầm quốc gia. Doanh nghiệp này được giao độc quyền thương mại, sở hữu hạm đội tàu buôn – tàu chiến khổng lồ, có quân đội riêng và thậm chí được phép tuyên chiến với các nước khác.
Châu Âu “phát cuồng” vì gia vị châu Á
Từ thời Trung cổ đến thế kỷ 16-17, những thứ ngày nay rất bình thường như đinh hương, nhục đậu khấu, quế, hồ tiêu lại là hàng xa xỉ tại châu Âu. Gia vị không chỉ dùng để nấu nướng, ướp thịt, bảo quản thực phẩm hay pha chế đồ uống có cồn, mà còn được người châu Âu xem như dược liệu trị thấp khớp, gout, đau bụng, thậm chí được tin là có tác dụng kích thích tình dục, theo Museum.wa.au.
Chính sự khan hiếm và giá trị cao khiến gia vị trở thành mặt hàng chiến lược. Quốc gia nào kiểm soát được nguồn cung có thể làm giàu nhanh chóng. Bên cạnh gia vị, thương nhân châu Âu còn hướng đến kim loại quý, đồ thủ công mỹ nghệ, thảm, vải và đồ nội thất từ châu Á để tích lũy tài sản.
Trong bối cảnh đó, Đông Nam Á và Nam Á (khu vực thường được gọi là Đông Ấn), đặc biệt là quần đảo Indonesia, đóng vai trò trung tâm. Quần đảo Maluku với hơn 1.000 đảo cung cấp đinh hương, nhục đậu khấu, còn Java và Sumatra là nơi sản xuất lượng lớn hồ tiêu.
Trước khi người châu Âu trực tiếp đi theo đường biển đến châu Á, tuyến giao thương gia vị sang châu Âu nằm trong tay các thương nhân Ả Rập và Ba Tư. Cục diện thay đổi sau hành trình năm 1497 của Vasco da Gama, khi ông tìm được tuyến đường vòng qua mũi Hảo Vọng đến Ấn Độ. Từ đó, Bồ Đào Nha nắm độc quyền thương mại gia vị trong thế kỷ 16 – cho đến khi người Hà Lan bước vào cuộc chơi.
Hà Lan hợp nhất thương nhân, lập Công ty Đông Ấn
Cuối thế kỷ 16, Hà Lan vẫn đang tham gia Chiến tranh Tám Mươi Năm (1568-1648) giành lại độc lập từ Tây Ban Nha, nhưng đồng thời mở rộng hoạt động hàng hải ra ngoài châu Âu. Các thương nhân Hà Lan sở hữu đội thương thuyền lớn bậc nhất châu lục, bắt đầu hướng sang Đông Ấn – nơi người Bồ Đào Nha đang độc quyền gia vị.
Năm 1599, đoàn thám hiểm Hà Lan đầu tiên đến Đông Ấn khởi hành. Dù chưa thu được lợi ích lớn, chuyến đi này mở đường cho hàng loạt hành trình sau đó. Đến năm 1601, một hạm đội 5 tàu Hà Lan đã đánh bại hạm đội 30 tàu Bồ Đào Nha gần Bantam (Java), đánh dấu sự thay đổi cán cân quyền lực ở khu vực.
Khi cạnh tranh giữa chính các công ty Hà Lan làm sụt giảm lợi nhuận, chính quyền quyết định hợp nhất những đơn vị này. Năm 1602, Công ty Đông Ấn Hà Lan (Vereenigde Oost-Indische Compagnie – VOC) được thành lập, nắm quyền quản lý toàn bộ hoạt động thương mại với châu Á qua mũi Hảo Vọng và eo biển Magellan.
Công ty tư nhân nhưng quyền lực như một quốc gia
VOC được trao những đặc quyền mà thường chỉ nhà nước mới có:
- Độc quyền giao thương với châu Á
- Quyền tuyên chiến, ký hiệp ước với các nước châu Á
- Quyền chiếm đóng, cai trị thuộc địa
- Tự ban hành luật pháp và tổ chức hệ thống tư pháp
- Được phép đúc tiền riêng
Trong bối cảnh mỗi chuyến hải trình mất nhiều năm, thông tin liên lạc chậm, việc cho phép VOC tự chủ dùng vũ lực để bảo vệ lợi ích đã giúp công ty vượt trội so với các đối thủ châu Âu khác.
Ở đỉnh cao quyền lực giữa thế kỷ 17, VOC sở hữu khoảng 150 tàu buôn, 40 tàu chiến, đội ngũ 50.000 nhân viên, cùng quân đội tư nhân khoảng 10.000 binh lính (không tính quân chính quy Hà Lan). Mạng lưới thương mại của công ty trải dài từ Vịnh Ba Tư đến Nhật Bản. Trong thế kỷ 17, VOC tổ chức gần 5.000 chuyến tàu từ Hà Lan sang châu Á, vượt xa tổng số chuyến đi của tất cả các quốc gia châu Âu khác.
Mạng lưới VOC tại Indonesia
VOC phát triển dựa trên năng lực đóng tàu vượt trội của Hà Lan. Cơ cấu tổ chức của công ty được chia thành 6 văn phòng (kamer) đặt tại Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Hoorn, Delft và Rotterdam. Từ Amsterdam, hội đồng 17 thành viên (Heeren Seventien) điều hành toàn bộ hoạt động.
Ở Đông Ấn, VOC liên tục mở rộng ảnh hưởng. Năm 1605, công ty đánh bại người Bồ Đào Nha tại Amboina (nay là Ambon, thuộc tỉnh Maluku, Indonesia), biến nơi đây thành trụ sở trước khi chuyển sang Batavia (Jakarta ngày nay) năm 1619.
Tại quần đảo Banda – nơi sản xuất nhục đậu khấu – VOC tiến hành một chiến dịch khốc liệt năm 1622. Khi người dân địa phương không chấp nhận điều kiện hợp tác, công ty tổ chức thảm sát, giết chết và trục xuất phần lớn dân cư bản địa, thay thế bằng lực lượng nô lệ và lao động hợp đồng.
Ở Ternate và Tidore, VOC mở nhiều chiến dịch quân sự trong những năm 1650, buộc các khu vực này phải chấp nhận sự cai trị của Hà Lan. Dù không đặt mục tiêu chiếm lĩnh lãnh thổ trên diện rộng tại Indonesia, VOC thường xuyên can thiệp chính trị để bảo vệ lợi ích thương mại. Tại Java, công ty hậu thuẫn các hoàng tử trong cuộc tranh giành quyền lực ở vương quốc Mataram, qua đó duy trì ảnh hưởng sâu rộng.
Sức mạnh đến từ ngành đóng tàu
Trong phần lớn thời gian tồn tại, mỗi năm VOC thường cho 2-3 hạm đội khởi hành từ Hà Lan sang châu Á. Những con tàu lớn có thể chở hàng trăm hành khách, thủy thủ và gia súc, di chuyển với tốc độ trung bình 7-9 km/h, được ví như “ngựa thồ” của đế chế hàng hải.
Đáng chú ý, cho đến giữa thế kỷ 18, tàu Hà Lan vẫn được đóng theo các hợp đồng chi tiết nhưng không dựa trên bản vẽ kỹ thuật trên giấy. Các thợ đóng tàu lành nghề tạo nên những con tàu chở hàng không quá nhanh nhưng tối ưu hiệu quả vận tải.
Nhờ khả năng chuyên chở như vậy, tàu Hà Lan được giới thương nhân châu Âu ưa dùng. Tuy nhiên, Đạo luật Hàng hải Anh (Navigation Act) cấm người nước ngoài mua tàu Hà Lan nhằm hạn chế sức mạnh thương mại của họ.
Nắm nguồn cung gỗ từ Na Uy, Đức, vùng Baltic và Nga, Hà Lan có lợi thế đàm phán với giá thấp hơn nhiều so với các đối thủ. Thậm chí, có giai thoại cho rằng họ mua gỗ, cột buồm tại Na Uy với giá còn rẻ hơn cả những người đóng tàu tại nước này. Mỗi văn phòng VOC đều có xưởng đóng tàu riêng. Xưởng ở Amsterdam duy trì sản xuất khoảng ba tàu lớn mỗi năm cho đến thế kỷ 18. Ngoài Amsterdam, các trung tâm đóng tàu quan trọng khác gồm Middleburg, Harlingen và Hoorn.
Công ty cổ phần đầu tiên trên thế giới
VOC được xem là doanh nghiệp đầu tiên phát hành cổ phiếu ra công chúng, đặt nền tảng cho thị trường chứng khoán hiện đại. Nhà đầu tư có thể mua bán cổ phiếu công ty, với mức cổ tức có thời điểm lên đến 40% khi VOC ở thời kỳ cực thịnh.
Ước tính giá trị của VOC có lúc tương đương 7,9 nghìn tỷ USD theo giá trị hiện nay – lớn hơn tổng GDP Nhật Bản và Đức hiện đại. Ngay cả Apple, một trong những công ty giá trị nhất thế giới, cũng chưa đạt con số này, theo Visual Capitalist.
Tàn lụi sau hai thế kỷ thống trị
Trong giai đoạn 1635-1690, VOC thu lợi nhuận rất lớn. Tuy nhiên, cơ cấu tổ chức phức tạp khiến việc quản lý tài chính mất kiểm soát, tham nhũng và thất thoát nghiêm trọng. Công ty không phát hành thêm cổ phiếu mà dựa vào các khoản vay ngắn hạn, khiến nền tảng tài chính ngày càng mong manh.
Bước sang thế kỷ 18, VOC đối mặt áp lực cạnh tranh từ Anh và Pháp, cùng chi phí cho các cuộc chiến tranh tại Java. Trong Chiến tranh Anh – Hà Lan lần thứ tư (1780-1784), Hải quân Anh và Công ty Đông Ấn Anh liên tục tấn công tuyến giao thương của VOC, đẩy công ty vào tình trạng nợ nần chồng chất.
Năm 1795, Pháp xâm lược Hà Lan, VOC bị quốc hữu hóa. Một năm sau, ban lãnh đạo công ty buộc phải từ chức. Đến ngày 1/1/1800, VOC chính thức giải thể, khép lại gần 200 năm thống trị mạng lưới thương mại toàn cầu.
