Quốc gia từng tăng trưởng nhanh nhất thế giới nhưng giờ chìm trong khủng hoảng nợ, phải phá giá nội tệ, xóa bỏ chế độ tỷ giá đã tồn tại 50 năm
Ethiopia đang trải qua giai đoạn chuyển đổi kinh tế và chính trị sâu rộng. Từ một nền kinh tế với chính sách tiền tệ áp đặt, quốc gia Đông Phi này đang từng bước cải cách tiền tệ và mở cửa thị trường.
Sau nửa thế kỷ kiểm soát chặt giá trị đồng birr, Ethiopia đã buộc phải tự do hóa tỷ giá hối đoái vào tháng 7 vừa qua. Quyết định mang tính bước ngoặt này được đưa ra trong bối cảnh nợ nần chồng chất và dự trữ ngoại hối cạn kiệt, đánh dấu một bước chuyển quan trọng trong chính sách tiền tệ của quốc gia Đông Phi.
Trong hơn một thập kỷ qua, Ethiopia đã vay nợ ồ ạt với lãi suất thấp để đầu tư vào các dự án cơ sở hạ tầng đầy tham vọng, nhằm thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, các khoản đầu tư này đã làm cạn kiệt ngân khố quốc gia.
Tình hình càng trở nên tồi tệ hơn do chi tiêu công lãng phí và tác động của đại dịch COVID-19. Thêm vào đó, tình hình hạn hán kéo dài và cuộc nội chiến kéo dài hai năm ở khu vực Tigray phía Bắc đã kéo theo xung đột lãnh thổ với các nước láng giềng, càng khiến nền kinh tế của quốc gia châu Phi lâm vào bế tắc.
Cuối cùng, gánh nặng nợ nần và tình trạng thiếu hụt ngoại tệ trầm trọng đã khiến Ethiopia vỡ nợ trái phiếu vào tháng 12/2022. Đến tháng 7/2023, dự trữ ngoại hối chỉ còn đủ cho hai tuần nhập khẩu, buộc Chính phủ phải đưa ra các biện pháp quyết liệt.
Nỗ lực kiểm soát tiền tệ trước đây
Trước khi cải cách, Ngân hàng Trung ương Ethiopia đã áp đặt tỷ giá cố định cho đồng birr và kiểm soát chặt việc tiếp cận ngoại tệ. Hệ quả tất yếu là sự xuất hiện của thị trường chợ đen sôi động, với ước tính 80% giao dịch ngoại tệ diễn ra ngoài luồng. Trên thị trường này, giá USD thường cao gấp đôi tỷ giá chính thức.
Tình trạng khan hiếm ngoại tệ ngày càng trầm trọng khi nhập siêu tăng cao và viện trợ quốc tế giảm mạnh sau khi nội chiến bùng nổ ở Tigray năm 2020. Trong nỗ lực kiểm soát, năm 2022, Chính phủ đã cấm nhập khẩu 38 mặt hàng không thiết yếu như nước hoa, sô-cô-la và nước trái cây, nhằm hạn chế dòng vốn chảy ra ngoài.
Các chuyên gia kinh tế cho rằng, mặc dù cải cách tiền tệ là một bước đi cần thiết, nhưng Ethiopia vẫn còn một chặng đường dài để phục hồi và ổn định nền kinh tế. Việc thực thi hiệu quả các chính sách mới và duy trì ổn định chính trị sẽ là chìa khóa để quốc gia này vượt qua giai đoạn khó khăn hiện tại."
Cải cách tiền tệ toàn diện của Ethiopia
Trước tình hình kinh tế ngày càng khó khăn, Ethiopia đã triển khai một loạt cải cách tiền tệ mạnh mẽ nhằm cứu vãn tình hình. Đây được xem là bước ngoặt quan trọng, chấm dứt nửa thế kỷ kiểm soát chặt chẽ đồng nội tệ của quốc gia này.
Trọng tâm của cải cách là việc thả nổi tỷ giá đồng birr. Động thái này nhằm thu hẹp khoảng cách giữa tỷ giá chính thức và thị trường chợ đen, đồng thời giúp cải thiện khả năng cạnh tranh của nền kinh tế. Bên cạnh đó, chính phủ Ethiopia cũng đã đàm phán lại các khoản nợ theo Khung chung - một sáng kiến được đưa ra sau đại dịch để hỗ trợ các nước nghèo tái cơ cấu nợ.
Một điểm đáng chú ý khác trong gói cải cách là việc đại tu toàn diện chính sách tiền tệ. Ngân hàng Trung ương Ethiopia đã chuyển sang sử dụng công cụ lãi suất thay vì kiểm soát tín dụng tư nhân để kiềm chế lạm phát. Biện pháp này được kỳ vọng sẽ mang lại hiệu quả cao hơn trong việc ổn định giá cả và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế bền vững.
Trong nhiều thập kỷ, Ethiopia đã theo đuổi mô hình phát triển do Nhà nước dẫn dắt. Chính phủ hạn chế tư nhân hóa, bảo hộ ngành ngân hàng và viễn thông khỏi cạnh tranh nước ngoài, đồng thời huy động tiết kiệm tư nhân vào các dự án phát triển.
Năm 2018, Thủ tướng Abiy Ahmed đã cố gắng thay đổi định hướng, mở cửa đón vốn ngoại nhằm duy trì đà tăng trưởng của một trong những nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới lúc bấy giờ (từ năm 2004 đến 2014, Ethiopia đã đạt được mức tăng trưởng GDP trung bình khoảng 10% mỗi năm). Ông cũng tiến hành cải cách chính trị, bãi bỏ lệnh cấm đối với phe đối lập, thanh lọc quan chức tham nhũng và chấm dứt xung đột với Eritrea - nỗ lực đã giúp ông đoạt giải Nobel Hòa bình 2019.
Tuy nhiên, căng thẳng sắc tộc và cuộc nội chiến với Mặt trận Giải phóng Nhân dân Tigray đã cản trở tiến trình cải cách kinh tế. Thêm vào đó, Mỹ áp đặt trừng phạt và cắt quyền tiếp cận thị trường miễn thuế của Ethiopia. Mặc dù thỏa thuận hòa bình đã đạt được vào năm 2022, nhưng nỗ lực phục hồi kinh tế vẫn gặp nhiều trở ngại do hạn hán nghiêm trọng, lũ lụt và giá lương thực, nhiên liệu tăng cao.
Diễn biến chính sách hiện nay
Việc phá giá đồng birr cùng với nguồn vốn từ IMF và Ngân hàng Thế giới đang giúp bình thường hóa thị trường ngoại hối, hứa hẹn mở ra thêm nguồn tài chính và đầu tư nước ngoài. Chính phủ cũng đưa ra các khoản trợ cấp mới nhằm bảo vệ người dân trước tình trạng giá cả leo thang.
Tuy nhiên, cải cách tiền tệ đang tạo thêm áp lực lên nền kinh tế trong bối cảnh xung đột vẫn còn tiềm ẩn ở một số khu vực. Chưa rõ liệu chính quyền Thủ tướng Abiy có thu hẹp vai trò trong nền kinh tế và cho phép nước ngoài sở hữu bất động sản cũng như mua cổ phần doanh nghiệp Nhà nước hay không.
Gần đây, Ethiopia đã tạm dừng bán Ethio Telecom cho nhà đầu tư nước ngoài, ưu tiên cho nhà đầu tư trong nước trước khi niêm yết trên sàn chứng khoán mới của nước này. Động thái này cho thấy Chính phủ vẫn thận trọng trong việc mở cửa hoàn toàn nền kinh tế.
Theo gót các nước láng giềng như Ai Cập và Nigeria, chính sách tiền tệ mới của Ethiopia đã mở đường cho khoản vay 3,4 tỷ USD từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) và 16,6 tỷ USD từ Ngân hàng Thế giới (World Bank). Đồng thời, cơ hội tái cơ cấu ít nhất một nửa trong tổng số 28,9 tỷ USD nợ nước ngoài cũng rộng mở.
Các chuyên gia đánh giá, mặc dù còn nhiều thách thức phía trước, nhưng những cải cách này là bước đi cần thiết để Ethiopia vượt qua khủng hoảng hiện tại và đặt nền móng cho sự phát triển trong tương lai. Tuy nhiên, thành công của cải cách sẽ phụ thuộc rất nhiều vào việc thực thi nhất quán và hiệu quả các chính sách đã đề ra.
chTheo Economist, BNN
