Cơ hội cuối của siêu đô thị đang chìm trong nước biển

Bài toán nước sạch

Trong 25 năm qua, những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất ở Jakarta đã chìm gần 5m. Các chuyên gia cảnh báo TP này chỉ có thời hạn đến năm 2030 để tìm ra giải pháp, nếu không sẽ là quá muộn để nổi được trên mực nước biển Java.

Trong khi đó, tính đến thời điểm hiện tại, cứ 3 người dân Jakarta thì có 1 người không được tiếp cận với nước máy. Do đó, dân cư phải dựa vào hàng nghìn giếng nước khoan trái phép nằm rải rác trong TP, từ đó làm cạn kiệt tầng ngậm nước và làm suy yếu mặt đất, nhấn chìm Jakarta sâu và nhanh hơn nữa.

Tại Muara Baru - cách không xa các khu phát triển sang trọng mới dọc Vịnh Jakarta, các thùng nước sạch và mỗi mét khối nước như vậy được chào bán cho người dân với giá 200.000 rupiah - gấp 30 lần giá nước máy. Giống như nhiều khu dân cư nghèo khác ở Jakarta, rất ít hộ gia đình ở đây có nước máy hoặc tiền cho việc đào đủ sâu để lấy nước ngầm. Trong mùa hạn hán, Công ty tiện ích nhà nước PAM Jaya phải cử xe bồn đi cấp nước khẩn cấp cho người dân trong vùng.

Ước tính khoảng 90% lượng nước sạch trên thế giới hiện thuộc sở hữu nhà nước, nhưng Jakarta là một trong số ít chính quyền không có đủ tiền để quản lý hệ thống nước một mình. Yudi Irawan, giám đốc cấp cao của PAM Jaya, cho biết: “TP cần một đối tác tư nhân, không chỉ giúp vận hành các nhà máy xử lý nước mà còn hỗ trợ đầu tư nhiều hơn nữa”.

Với nguồn nước mặt phần lớn bị ô nhiễm bởi nước thải, Jakarta đang mua phần lớn nước thô từ bên ngoài TP. Nguồn nước này sẽ được xử lý, sau đó được phân phối qua mạng lưới đường ống mà một số trong đó đã có tuổi đời hơn 100 năm. Hạ tầng xuống cấp khiến 40% lượng nước sạch ước tính đã bị thất thoát trên đường đi, và phần lớn lượng nước còn lại cũng bị tái ô nhiễm khi chảy qua hệ thống.

Ngay cả những gia đình ở Jakarta có nước máy đôi khi cũng muốn khai thác các giếng bất hợp pháp, thay vì trả tiền cho PAM Jaya để mua loại nước không thể uống được. Chính quyền TP cũng đã định đầu tư 11 nghìn tỷ rupiah vào việc xây dựng các đường ống phân phối nước mới, nhưng kế hoạch đó đã sớm thất bại vì đại dịch, khi ngân sách TP giảm đến 28%.

Irawan cho biết, gánh nặng tài chính là mối lo ngại thường trực đối với PAM Jaya - đơn vị vốn đang thúc đẩy Chính phủ Indonesia tăng giá nước. Bởi vì nước máy không phổ biến và đáng tin cậy nên hầu hết các tòa nhà ở Jakarta không bắt buộc phải sử dụng nó, và giá nước chưa được tăng trong hơn 15 năm qua.

Lời giải trong tay một tỷ phú?

PT Air Bersih Jakarta (ABJ) hiện là công ty được Chính phủ Indonesia khai thác để mở rộng khả năng tiếp cận nước máy cho 11 triệu cư dân của Jakarta. Nếu ABJ có thể giúp thực hiện kế hoạch đưa nước đến từng hộ gia đình của TP, các chuyên gia tin rằng đó sẽ là một cơ hội để Jakarta tự cứu mình, trong khi công ty cũng sẽ thu được lợi nhuận hàng tỷ USD.

Tỷ phú Cue Anthoni Salim - chủ sở hữu ABJ - đã tích lũy được hơn 10 tỷ USD tài sản thông qua việc kinh doanh trong nhiều lĩnh vực, bao gồm cả một trong những nhà sản xuất mì ăn liền lớn nhất thế giới là Indomie. Nhưng việc kiểm soát nguồn cung cấp nước của Jakarta đã trở thành ưu tiên của Salim kể từ khi một cuộc cách mạng gần như phá hủy tập đoàn của gia đình ông cách đây 25 năm.

Khi Chính phủ tìm cách đấu thầu để cải tạo cơ sở hạ tầng nước của thủ đô, ABJ của Salim là một trong hai công ty đã xung phong. Hợp đồng mới của ABJ bao gồm quyền vận hành 5 nhà máy xử lý nước lớn nhất Jakarta và chịu trách nhiệm bán hơn một nửa nguồn cung cấp nước đã qua xử lý cho đến năm 2048. ABJ cũng sẽ xây dựng một nhà máy và đường ống mới, tăng gấp đôi số lượng kết nối vào thập kỷ cuối cùng của hợp đồng này.

Theo Lafrik Bano Rangkuty, Tổng Giám đốc của ABJ, đây thực sự là nguồn thu lợi cho công ty, khi ước tính doanh thu khoảng 4,8 tỷ USD từ thương vụ này. Simon Melhem, giám đốc công ty mẹ Moya Holdings Asia Ltd, thuộc sở hữu của tỷ phú Salim, thì thừa nhận, ABJ cũng sẽ không thua lỗ ngay cả trong trường hợp xấu nhất. Nhưng với Jakarta thì khác, bởi đây thực sự là cơ hội sống - còn của siêu đô thị sụt lún này.

Nếu tỷ phú Salim thất bại trong thương vụ nước sạch này, đô thị lớn thứ hai thế giới được cho có thể rơi vào hỗn loạn thực sự. JanJaap Brinkman, chuyên gia về lũ lụt tại viện nghiên cứu nước Deltares của Hà Lan, cảnh báo: “Lượng lớn nước biển sẽ tràn vào, nó sẽ không bao giờ dừng lại. TP sẽ không có lối thoát”.

“Vị cứu tinh” của Jakarta sinh năm 1949, là con trai út của ông trùm gốc Hoa Sudono Salim. Sudono từng là thân tín của cựu Tổng thống Indonesia Suharto. Dưới sự bảo trợ của ông Suharto, Sudono Salim đã xây dựng nên đế chế kinh doanh Salim Group, từng có hàng trăm công ty liên kết vào thời kỳ đỉnh cao những năm 1990.

Sau thời gian du học ở Anh, người con út Anthoni Salim trở lại Jakarta để làm việc cùng cha và vào năm 30 tuổi, ông đã sẵn sàng tiếp quản cơ nghiệp khổng lồ. Tỷ phú Salim bắt đầu tham gia vào dự án cung cấp nước địa phương từ những năm 1990. Đó là thời điểm mà Ngân hàng Thế giới (WB) vừa cấp cho Jakarta một khoản vay để củng cố cơ sở hạ tầng nước và nước thải, đồng thời làm cho các công trình nước của TP trở nên hấp dẫn hơn đối với các nhà đầu tư.

Chính phủ cùa Tổng thống Suharto lúc bấy giờ đã chia hệ thống nước của Jakarta làm đôi cho hai nhà điều hành tư nhân - đều là những người thân cận với nhà lãnh đạo này. Tập đoàn Salim và công ty Suez SA của Pháp có một nửa, trong khi con trai của Tổng thống Suharto là Sigit Harjojudanto và Công ty Thames Water của Anh chịu trách nhiệm nửa còn lại.

Nhưng ngay sau khi hợp đồng được ký kết, nhiệm kỳ Tổng thống của ông Suharto sụp đổ vì làn sóng bạo loạn vào mùa Hè năm 1998 trên khắp Indonesia. Người biểu tình phàn nàn về tham nhũng, tỷ lệ thất nghiệp cao và thiếu lương thực, đồng thời nhắm cả vào những người thân cận của Tổng thống. Sau khi những kẻ bạo loạn đốt cháy ngôi nhà của gia đình Salim, người con trai cả đã phải chạy trốn sang Singapore và sau đó qua Los Angeles (Mỹ), để lại gánh nặng cứu gia sản cho người em út là tỷ phú Salim lúc này.

Về phần thỏa thuận nước sạch ở Jakarta, các công ty Suez và Thames Water của Pháp và Anh được cho chưa bao giờ có ý định hiện đại hóa hoặc mở rộng hệ thống theo kế hoạch, khiến số lượng giếng khoan bất hợp pháp ngày càng tăng.

Năm 2006, Thames Water đã nhượng quyền của mình cho một công ty khác là Acuatico Pte Ltd, sau khi báo lỗ hàng chục triệu đô USD. Còn theo người phát ngôn của Suez, công ty đã bán cổ phần của mình cho một công ty cổ phần tư nhân vào năm 2017 sau khi đầu tư hơn 2,2 nghìn tỷ rupiah (130 triệu USD) để cải thiện cơ sở hạ tầng nước của Jakarta.

Trong khi đó, tỷ phú Salim, sau khi đã ổn định được tập đoàn của gia đình, bắt đầu xây dựng lại đế chế của riêng mình. Phải mất 20 năm, ông mới giành lại được quyền kiểm soát một nửa công trình cấp nước ở Jakarta. Theo thỏa thuận mới nhất, Công ty ABJ của Salim sẽ chi khoảng 1,7 tỷ USD để xây dựng nhà máy xử lý, đường ống và kết nối cũng như bảo trì các nhà máy hiện có. PAM Jaya sẽ thanh toán trả góp cho ABJ tiền nước và cơ sở hạ tầng khi chúng được xây dựng.