Quốc gia rơi vào siêu lạm phát suốt 150 năm vì đột nhiên có quá nhiều vàng
(Thị trường tài chính) - Chỉ sau vài thế hệ, đế quốc này đã đánh mất vị thế siêu cường. “Vàng có thể xây nên đế chế, nhưng cũng có thể chôn vùi nó.”
Thế kỷ 16 từng là thời kỳ hoàng kim rực rỡ của Tây Ban Nha, đế quốc nơi “mặt trời không bao giờ lặn”, thống trị gần nửa thế giới, từ châu Âu, châu Mỹ, đến cả châu Á. Dưới triều vua Charles I và Philip II, những đoàn tàu chở kho báu vàng bạc từ Tân Thế giới đều đặn cập cảng Seville, khiến Tây Ban Nha trở thành quốc gia giàu có nhất hành tinh.
Nhưng trớ trêu thay, chính những thỏi vàng lấp lánh - biểu tượng của quyền lực và thịnh vượng - lại trở thành “liều thuốc độc” khiến đế chế hùng mạnh này lụn bại nhanh hơn bất cứ kẻ thù nào.
Cơn say vàng từ Tân Thế giới
Sau khi Christopher Columbus phát hiện ra châu Mỹ năm 1492, Tây Ban Nha nhanh chóng bước vào thời kỳ chinh phạt điên cuồng. Các conquistador (nhà chinh phục) như Hernán Cortés ở Mexico và Francisco Pizarro ở Peru mang về vô số chiến lợi phẩm. Họ đánh sập các đế chế Aztec, Inca - nơi có trữ lượng vàng bạc khổng lồ - rồi lãnh đạo người bản địa khai thác tài nguyên trong điều kiện tàn khốc.
Theo sử gia Earl J. Hamilton, chỉ trong thế kỷ 16, Tây Ban Nha đã thu về hơn 180 tấn vàng và 16.000 tấn bạc từ Tân Thế giới. Một con số chưa từng có trong lịch sử nhân loại. Cứ mỗi năm, hàng chục con tàu chiến hộ tống các hạm đội “Treasure Fleet” vượt Đại Tây Dương, mang theo kho báu châu Mỹ cập cảng Seville. Từ đó, vàng bạc tràn ngập khắp châu Âu, biến Tây Ban Nha thành trung tâm thương mại của thế giới.
Song, trong khi hoàng gia và quý tộc Tây Ban Nha say sưa với của cải từ thuộc địa, ít ai nhận ra rằng dòng vàng bạc này không làm giàu đất nước, mà đang “rút ruột” nền kinh tế từ bên trong. Lòng tham và sự phụ thuộc mù quáng vào của cải thuộc địa đã gieo mầm cho một bi kịch kéo dài hàng thế kỷ.
Sự thịnh vượng giả tạo và cơn bão lạm phát
Cơn mưa vàng đã khiến Tây Ban Nha ngủ quên trên chiến thắng.
Thay vì đầu tư vào sản xuất hay thương mại, hoàng gia Tây Ban Nha dùng vàng để chi tiêu hoang phí, tài trợ cho các cuộc chiến ở châu Âu và xa hoa trong triều đình. Nền kinh tế nội địa gần như tê liệt khi người dân tin rằng của cải chỉ cần “chờ tàu từ Mỹ về”.
Khi tiền của dễ dàng đổ về, người dân dần từ bỏ nghề thủ công, nông nghiệp và công nghiệp. “Vì cần gì phải làm việc khi chỉ cần chờ tàu kho báu trở về?”, một nhà sử học Anh từng chua chát nhận xét.
Sự phụ thuộc tuyệt đối vào vàng bạc đã khiến nền sản xuất trong nước teo tóp. Tây Ban Nha phải nhập khẩu hầu hết hàng hóa cơ bản từ các nước láng giềng như Pháp, Anh và Hà Lan. Thậm chí, để có vũ khí chiến tranh, họ cũng phải mua từ chính kẻ thù.
Hậu quả là nền kinh tế trở nên méo mó: tiền nhiều nhưng không tạo ra giá trị thực. Khi quá nhiều vàng được bơm vào lưu thông, giá cả tăng vọt, đồng tiền mất giá, dẫn đến hiện tượng được các nhà kinh tế hiện đại gọi là “Cách mạng giá cả” (Price Revolution) - cơn siêu lạm phát kéo dài suốt 150 năm tại châu Âu.
Theo ước tính, trong giai đoạn 1500-1650, giá hàng hóa tại Tây Ban Nha tăng gấp 3-4 lần, trong khi thu nhập của người dân không tăng tương xứng. Nông dân nghèo thêm, tầng lớp trung lưu teo tóp, chỉ còn giới quý tộc và giáo hội vẫn sống xa hoa trên đống vàng đang mất giá từng ngày.
Chiến tranh, nợ nần và những lần phá sản quốc gia
Tây Ban Nha thời đó không chỉ là đế quốc thực dân, mà còn là một “ngân hàng chiến tranh”. Các vị vua Charles I và Philip II liên tục dùng vàng bạc để tài trợ cho hàng loạt cuộc chiến ở châu Âu: từ chiến tranh Ý, chiến tranh với Pháp, đến các cuộc Thập tự chinh chống Hồi giáo Ottoman.
Chi phí khổng lồ ấy khiến ngân khố quốc gia trống rỗng nhanh chóng. Để duy trì tham vọng bành trướng, nhà vua phải vay nợ ồ ạt từ các ngân hàng Đức và Hà Lan, dùng chính vàng bạc thuộc địa để thế chấp. Nhưng khi giá trị vàng sụt giảm, Tây Ban Nha lâm vào khủng hoảng.
Chỉ trong vòng chưa đầy 100 năm, đế quốc từng giàu có nhất thế giới tuyên bố vỡ nợ ít nhất bốn lần (1557, 1575, 1596 và 1607). Mỗi lần như vậy, niềm tin vào hoàng gia lại sụp đổ thêm một chút, khiến hệ thống tài chính vốn mong manh càng dễ tan rã.
Vàng không thể nuôi sống một đế chế
Không chỉ kinh tế sụp đổ, xã hội Tây Ban Nha cũng bị bào mòn từ bên trong. Tầng lớp quý tộc khinh thường lao động, xem việc buôn bán là thấp hèn. Nhà triết học Francisco de Quevedo từng mỉa mai: “Chúng ta ăn bằng vàng, ngủ trên vàng, nhưng chết đói giữa vàng.”
Lời nói ấy không chỉ là ẩn dụ, mà phản ánh đúng tình cảnh xã hội Tây Ban Nha thế kỷ 17: nông nghiệp đình đốn, sản xuất tê liệt, dân số giảm sút. Các thợ thủ công, nông dân bỏ nghề, chạy theo mộng làm giàu nhanh. Các thành phố từng phồn hoa như Toledo, Seville hay Granada dần suy sụp khi dòng vàng bạc ngừng chảy.
Trớ trêu thay, trong khi Tây Ban Nha bị chính vàng bạc đầu độc, các quốc gia “nghèo tài nguyên” như Anh và Hà Lan lại vươn lên mạnh mẽ. Họ dùng thương mại, hàng hải và công nghiệp để làm giàu, con đường mà Tây Ban Nha đã bỏ lỡ.
Đến cuối thế kỷ 17, vị thế “đệ nhất đế quốc” của Tây Ban Nha đã hoàn toàn nhường lại cho Anh. Những con tàu từng mang đầy vàng bạc giờ chỉ còn trong ký ức. Nền kinh tế suy tàn, nợ nần chồng chất, đế chế từng bao trùm toàn cầu dần co cụm.
Khi vàng trở thành lời nguyền
Nhiều nhà sử học hiện đại ví sự sụp đổ của Tây Ban Nha như một ví dụ điển hình cho “lời nguyền tài nguyên” - hiện tượng khi một quốc gia quá giàu tài nguyên thiên nhiên lại phát triển chậm hơn những nước nghèo hơn.
Tây Ban Nha sở hữu vàng bạc nhiều đến mức không cần đổi mới. Khi của cải đến quá dễ, con người đánh mất động lực làm việc và sáng tạo. Đó chính là mầm mống khiến đế chế này “tự hủy” từ bên trong.
Ngay cả kho báu khổng lồ mà Tây Ban Nha vơ vét suốt hơn 300 năm, rốt cuộc cũng không đủ cứu lấy vương triều. Vào thế kỷ 18, khi triều Habsburg chấm dứt, đất nước chìm trong khủng hoảng và chiến tranh liên miên. Đế quốc “mặt trời không bao giờ lặn” chính thức lụi tàn.
Ngày nay, hậu duệ của “cơn say vàng” ấy vẫn còn là bài học kinh điển trong kinh tế học: sự thịnh vượng dựa trên tài nguyên không bao giờ bền vững.
Vàng có thể xây nên đế chế, nhưng cũng có thể chôn vùi nó.
