Thạc sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam từng được Bác Hồ mời làm Bộ trưởng nhưng từ chối, 26 năm giữ chức Hiệu trưởng, tên được đặt cho tuyến phố to đẹp ở Hà Nội
(Thị trường tài chính) - Ông là một tấm gương sáng về lòng yêu nước, sự khiêm nhường và tinh thần cống hiến hết mình cho nền giáo dục Việt Nam.
Giáo sư Ngụy Như Kon Tum (1913 - 1991) là một trong những nhà khoa học và giáo dục hàng đầu Việt Nam. Ông không chỉ được biết đến với tư cách là thạc sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam, mà còn là Hiệu trưởng đầu tiên và lâu nhất của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội.
Sinh ra trong một gia đình trí thức tại Kon Tum nhưng có gốc gác từ Huế, ông lớn lên trong môi trường giàu truyền thống hiếu học. Cha ông, cụ Ngụy Như Bích, là một chủ sự bưu điện đồng thời là thầy thuốc nổi tiếng, thường xuyên đưa gia đình di chuyển qua nhiều vùng Tây Nguyên và Lào. Chính vì vậy, ông và chị gái được đặt tên theo địa danh nơi sinh ra.
Ngay từ nhỏ, Ngụy Như Kon Tum đã bộc lộ trí tuệ hơn người. Năm 1932, ông lập kỳ tích khi đỗ Tam nguyên cả ba bằng tú tài gồm Tú tài Bản xứ, Tú tài Tây ban Toán và Tú tài Tây ban Triết. Nhờ thành tích này, ông nhận được học bổng du học tại Đại học Sorbonne (Paris, Pháp). Trong ba năm, ông hoàn thành chương trình cử nhân khoa học và tiếp tục lấy bằng thạc sĩ Vật lý, trở thành người Việt Nam đầu tiên đạt được danh hiệu này.
Năm 1939, ông tiếp tục nghiên cứu bậc tiến sĩ dưới sự hướng dẫn của Giáo sư Jolliot Curie, con rể của hai nhà khoa học danh tiếng Pierre Curie và Marie Curie. Tuy nhiên, khi Chiến tranh Thế giới thứ hai nổ ra, ông quyết định trở về Việt Nam để cống hiến cho nền giáo dục nước nhà. Từ năm 1941, ông giảng dạy tại Trường Bưởi, đồng hành cùng các trí thức lớn như GS Dương Quảng Hàm và GS Nguyễn Xiển để thúc đẩy việc sử dụng tiếng Việt trong giáo dục.
Sau khi nước nhà giành được độc lập vào năm 1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tìm gặp và mời ông giữ chức Bộ trưởng Bộ Giáo dục. Tuy nhiên, ông đã khéo léo từ chối với lý do: "Bộ trưởng Giáo dục phải là người có chuyên môn sâu rộng về khoa học xã hội và nhân văn thì quản lý, sáng tạo mới tốt. Tôi là người làm khoa học tự nhiên, e khó hoàn thành được nhiệm vụ". Thay vào đó, ông tiến cử GS Nguyễn Văn Huyên cho vị trí này và bản thân nhận trách nhiệm làm Giám đốc Trung học vụ.
Năm 1951, để chuẩn bị nguồn nhân lực cho đất nước sau khi thống nhất, ông được Nhà nước cử sang khu học xá Trung ương tại Nam Ninh, Trung Quốc để giảng dạy. Năm 1954, ông trở về Hà Nội và tiếp tục dạy môn Vật lý tại Trường Đại học Sư phạm Khoa học. Đến năm 1956, khi Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội được thành lập, ông được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng đầu tiên và giữ cương vị này trong suốt 26 năm.
Giai đoạn ông làm hiệu trưởng, đặc biệt là trong 10 năm chống Mỹ cứu nước, các trường đại học như Đại học Tổng hợp, Đại học Bách khoa, Đại học Sư phạm, Nông nghiệp, Kinh tế Quốc dân... đã trở thành những trung tâm tri thức và chiến đấu. Trong hai lần sơ tán lên trung du và miền núi, sinh viên vừa học tập vừa tham gia công cuộc kháng chiến, góp phần vào sự nghiệp thống nhất đất nước.
Dù đảm nhận cương vị quản lý, GS Ngụy Như Kon Tum chưa bao giờ từ bỏ công việc giảng dạy. Với sự uyên thâm trong lĩnh vực Vật lý, ông không chỉ là người tiên phong trong nghiên cứu Vật lý địa cầu mà còn truyền cảm hứng cho nhiều thế hệ sinh viên.
Năm 1957, ông dẫn đầu đoàn khoa học Việt Nam tham dự Hội nghị Vật lý địa cầu quốc tế tại Moscow, Nga, đánh dấu bước đi quan trọng của Việt Nam trong lĩnh vực khoa học quốc tế. Bên cạnh đó, ông còn là một nhà hoạt động xã hội tích cực, từng đảm nhiệm các vai trò quan trọng như đại biểu Quốc hội khóa III và IV, Ủy viên Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Chánh Thư ký Công đoàn Giáo dục Việt Nam.
Sau khi nghỉ hưu năm 1982, ông tiếp tục tham gia Hội đồng Tư vấn giáo dục, đồng hành cùng các nhà giáo dục lớn như GS Nguyễn Lân. Với những đóng góp to lớn, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nhà giáo Ưu tú (1982) và Nhà giáo Nhân dân (1990). Một năm sau đó, ông qua đời tại Hà Nội.
Để ghi nhớ công lao của ông, tên GS Ngụy Như Kon Tum đã được đặt cho một con đường dài 1.100m tại Hà Nội, nối từ đường Khuất Duy Tiến đến đường Nhân Hòa. Đại học Quốc gia Hà Nội cũng đặt tên ông cho một hội trường, trong khi tỉnh Kon Tum vinh danh ông bằng một con đường, một trường học và một Quỹ khuyến học mang tên ông.
GS Ngụy Như Kon Tum là một tấm gương sáng về lòng yêu nước, sự khiêm nhường và tinh thần cống hiến hết mình cho nền giáo dục Việt Nam. Ông đã để lại một di sản quý giá, góp phần hình thành nền móng cho nền khoa học và giáo dục nước nhà.
