Thạc sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam rời Pháp về nước dạy học, được Bác Hồ mời làm Bộ trưởng nhưng từ chối
(Thị trường tài chính) - Ngày nay, tên ông được đặt cho một con đường tại Hà Nội, một hội trường trong khuôn viên Đại học Quốc gia Hà Nội và nhiều tuyến phố, công trình khác.
Ngụy Như Kon Tum sinh ngày 3/5/1913 tại Kon Tum (nay là tỉnh Quảng Ngãi), trong một gia đình viên chức có quê gốc Huế. Cái tên Kon Tum mà cha mẹ ông chọn đặt mang ý nghĩa gắn bó với vùng đất nơi ông cất tiếng khóc chào đời.
Thời thơ ấu, ông lớn lên giữa núi rừng, chơi đùa cùng bạn bè người Ba Na, nên chỉ sử dụng tiếng dân tộc, rất ít khi nói tiếng Việt.
Năm 11 tuổi, khi cha ông – cụ Ngụy Như Bích được chính quyền bảo hộ điều chuyển công tác về Huế, Ngụy Như Kon Tum theo gia đình ra sinh sống và bắt đầu theo học lớp Nhì bậc tiểu học.
Trong những năm học Thành chung, ông may mắn được thầy giỏi trực tiếp giảng dạy và rèn luyện tiếng Việt, giúp khả năng ngôn ngữ của ông tiến bộ rõ rệt. Tốt nghiệp Thành chung hạng ưu, ông nhận học bổng ra Hà Nội học Ban Tú tài tại Trường Bưởi (nay là Trường THPT Chu Văn An).
Năm 1932, Ngụy Như Kon Tum lập nên một thành tích hiếm có trong lịch sử ngôi trường này khi cùng lúc nhận ba văn bằng Tú tài: Tú tài Tây ban Toán, Tú tài Tây ban Triết và Tú tài bản xứ. Với kết quả xuất sắc, ông được cấp học bổng sang Pháp du học tại Đại học Sorbonne – ngôi trường danh tiếng hàng đầu châu Âu.
Bằng trí tuệ và sự say mê khoa học, chỉ sau ba năm miệt mài nghiên cứu, ông tốt nghiệp Cử nhân Vật lý. Ba năm sau, ông tiếp tục bảo vệ thành công Luận án Thạc sĩ Lý – Hóa loại xuất sắc, trở thành Thạc sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam trên đất Pháp. Thành tích này giúp ông được Giáo sư Joliot Curie – nhà vật lý hạt nhân nổi tiếng của Pháp thời bấy giờ nhận hướng dẫn nghiên cứu tại phòng thí nghiệm của mình.
Ông từng chia sẻ thời điểm đó, phòng thí nghiệm của Joliot Curie được Bộ Quốc phòng Pháp trưng dụng. Giáo sư Joliot Curie khuyên ông nếu muốn tiếp tục ở lại phải có hai điều kiện là xin nhập quốc tịch Pháp và được Bộ Quốc phòng Pháp tuyển dụng.
"Nhưng tôi nghĩ rằng đất nước của anh cần anh hơn nước Pháp", Giáo sư Kon Tum kể lại lời khuyên của thầy với học trò, đồng nghiệp sau này. Nghe theo lời khuyên ấy, năm 1939, sau khi hoàn thành chương trình học, ông trở về nước và được bổ nhiệm giảng dạy tại Trường Chasseloup ở Sài Gòn.
Hai năm sau, theo đề nghị của ông, chính quyền bảo hộ đồng ý điều Ngụy Như Kon Tum ra Hà Nội dạy tại Trường Bưởi. Cũng trong năm 1941, khi Mặt trận Việt Minh ra đời vào ngày 19/5, ông tìm thấy con đường đồng hành cùng dân tộc. Hưởng ứng chương trình hành động của Mặt trận, ông cùng các Giáo sư Dương Quảng Hàm, Lê Thước, Trần Văn Khang… tiên phong giảng dạy toàn bộ các môn học bằng tiếng Việt, mở đầu cho việc sử dụng tiếng Việt trong giáo dục.
Không chỉ chú trọng chuyên môn, ông còn đề cao việc gắn nhà trường với đời sống xã hội. Ông sáng lập tổ chức du lịch Đoàn Rồng gồm nhiều đội mang tên các danh nhân và nhà yêu nước dẫn học sinh đi tham quan những địa danh lịch sử như Đền Hùng, đền Kiếp Bạc, cố đô Hoa Lư, Lam Sơn... nhằm khơi dậy tinh thần yêu nước trong giới trẻ.
Năm 1942, cùng các trí thức Hoàng Xuân Hãn và Nguyễn Thúc Hào, ông tham gia sáng lập tờ báo khoa học đầu tiên bằng tiếng Việt, do Giáo sư Nguyễn Xiển làm chủ bút. Ngụy Như Kon Tum phụ trách chuyên mục Khoa học viễn tưởng, thường xuyên đăng tải những bài viết tiên phong về các chuyến bay vũ trụ trong tương lai – một tầm nhìn vượt thời đại ở Việt Nam lúc bấy giờ.
Ngày 9/3/1945, khi Nhật đảo chính Pháp khiến nhiều trường học buộc phải đóng cửa, ông được điều làm Giám đốc Đông Dương học xá. Đến sau Cách mạng Tháng Tám, trong thời khắc lịch sử ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh trực tiếp mời ông giữ chức Bộ trưởng Bộ Giáo dục.
Khi đó, ông khiêm tốn từ chối: “Bộ trưởng Giáo dục phải là người có chuyên môn sâu rộng về khoa học xã hội và nhân văn thì quản lý, sáng tạo mới tốt. Tôi là người làm khoa học tự nhiên, e khó hoàn thành được nhiệm vụ”. Ông đề cử Giáo sư Nguyễn Văn Huyên đảm nhiệm vị trí này, còn bản thân vui vẻ nhận trọng trách Giám đốc Trung học vụ thuộc Bộ Giáo dục.
Ngày 19/12/1946, khi toàn quốc kháng chiến bùng nổ, ông lên chiến khu Việt Bắc, giữ chức Phó Tổng Giám đốc Trung học vụ kiêm Đổng lý Bộ Quốc gia Giáo dục đến hết năm 1950. Trong giai đoạn ấy, ông dốc toàn tâm xây dựng hệ thống trung học trên quy mô cả nước theo phương châm “Việt Nam, hiện đại”.
Ông biên soạn bộ sách giáo khoa Vật lý đầu tiên, đặt nền móng cho giáo dục phổ thông Việt Nam. Đồng thời, ông đặc biệt quan tâm phát triển giáo dục đại học – cùng Giáo sư Nguyễn Xiển mở lớp Toán học hàm thụ, biên soạn các cuốn Toán học đại cương và Cơ học thuần lý làm tài liệu giảng dạy đầu tiên cho sinh viên khoa học cơ bản.
Năm 1951, Ngụy Như Kon Tum sang giảng dạy tại Khu học xá Trung ương ở Nam Ninh (Trung Quốc). Đến năm 1954, ông trở về nước, đảm nhiệm giảng dạy Vật lý tại Trường Đại học Sư phạm Khoa học. Hai năm sau, ông được bổ nhiệm làm Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội (nay là Trường Đại học Khoa học Tự nhiên - Đại học Quốc gia Hà Nội) và gắn bó với cương vị này suốt 26 năm.
Với kiến thức uyên bác và tinh thần cống hiến, ông cùng Giáo sư Nguyễn Xiển xây dựng ngành Vật lý địa cầu Việt Nam, đồng thời làm Trưởng đoàn đại biểu khoa học Việt Nam lần đầu tham dự Hội nghị Vật lý địa cầu quốc tế tại Moscow, Liên Xô, năm 1957.
Giáo sư Ngụy Như Kon Tum qua đời năm 1991, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử giáo dục và khoa học nước nhà.
Tên ông được đặt cho một con đường tại Hà Nội, một hội trường trong khuôn viên Đại học Quốc gia Hà Nội, cũng như một con đường, một trường học và quỹ khuyến học tại tỉnh Kon Tum – nơi ông sinh ra.
Những công trình ấy không chỉ là sự tri ân dành cho một trí thức tài năng, mà còn là lời nhắc nhớ về một đời người tận hiến cho tri thức và dân tộc.
Bài viết có sử dụng thông tin tham khảo từ các nguồn:
- GS Ngụy Như Kon Tum, một nhân sĩ yêu nước, một thầy giáo lớn - Báo Công an Nhân dân
- Thạc sĩ Vật lý đầu tiên của Việt Nam từng từ chối làm Bộ trưởng Giáo dục - VTC News
- Giáo sư Ngụy Như Kon Tum - người thầy mẫu mực - Báo Đại biểu Nhân dân
Ảnh: Sưu tầm
