Phát hiện hàng nghìn công trình cổ đại ‘ẩn mình’ dưới mật độ rừng dày đặc, từng là nơi sinh sống của 30.000-50.000 người

Bí ẩn nền văn minh đô thị hóa của người Maya

Báo cáo trên tạp chí Antiquity vào cuối tháng 10/2024, nhờ vào công nghệ cảm biến laser (LiDAR), các nhà khảo cổ học đã phát hiện một thành phố cổ của người Maya, vốn bị rừng rậm bao phủ, tại bang Campeche, cách biên giới Guatemala khoảng 35km. Thành phố này được đặt tên là Valeriana, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong nghiên cứu nền văn minh Maya.

Bằng chứng về những tàn tích đã được tìm thấy bằng máy bay sử dụng công nghệ Lidar. Ảnh: BBC

Theo bà Adriana Velázquez Morlet, nhà nghiên cứu tại Viện Nhân chủng học và Lịch sử Quốc gia Mexico, các phát hiện trước đây đã chứng minh rằng khu vực Campeche từng là nơi sinh sống của người Maya cổ đại. Nghiên cứu mới này bổ sung thêm rằng khu vực ít được biết đến này là một trung tâm đô thị hóa phát triển mạnh mẽ.

Bản đồ LiDAR đã phát hiện tổng cộng 6.479 công trình, trải rộng trên diện tích khoảng 122km². Các hình ảnh từ công nghệ này cho thấy khu vực dày đặc những khu định cư Maya chưa từng được biết đến, trong đó Valeriana là trung tâm nổi bật nhất. Thành phố Valeriana được mô tả là một "khu đô thị lớn" với hai trung tâm kiến trúc đồ sộ, nằm cách nhau khoảng 2km và được kết nối bởi mạng lưới các khu định cư dày đặc.

Các nhà khảo cổ học đã phát hiện hàng nghìn công trình Maya cổ đại tại miền Nam Mexico. Ảnh: BBC

Khu vực lớn hơn trong số này mang đầy đủ các đặc điểm của một thủ đô Maya cổ điển, nổi bật với các quảng trường khép kín được nối bằng những con đường đắp cao, cùng những kim tự tháp và đền thờ ấn tượng. Thành phố này còn sở hữu sân bóng, hồ chứa nước và nhiều công trình khác, khắc họa một trung tâm chính trị và văn hóa sầm uất của nền văn minh Maya cổ đại.

Khám phá tình cờ từ dữ liệu môi trường

Theo nhà nghiên cứu Adriana Velázquez Morlet, khám phá thành phố Valeriana xuất phát từ việc sử dụng phần mềm bản đồ LiDAR để phân tích dữ liệu từ cuộc khảo sát laser mang tên Alianza. Cuộc khảo sát này được thực hiện tại Mexico nhằm giám sát môi trường và giảm thiểu tác động của việc phá rừng, đã mang đến cơ hội cho Luke Auld-Thomas, một nghiên cứu sinh tại Đại học Bắc Arizona (Mỹ).

Khám phá thành phố Valeriana xuất phát từ việc sử dụng phần mềm bản đồ LiDAR. Ảnh minh họa

Trong quá trình kiểm tra lại dữ liệu, ông phát hiện những hình ảnh mờ về một thành phố khổng lồ, nơi từng là chốn sinh sống của khoảng 30.000-50.000 người vào thời kỳ đỉnh cao từ năm 750 đến năm 850 sau Công nguyên.

Auld-Thomas cho biết, ông tình cờ đọc được tài liệu khảo sát Alianza từ các kết quả tìm kiếm trên Google và bị cuốn hút bởi những dấu hiệu kỳ lạ trong dữ liệu. Sau khi áp dụng các phương pháp phân tích thông dụng trong khảo cổ học, ông đã tái hiện lại một cảnh quan đô thị phức tạp với hệ thống nông nghiệp tiên tiến, đồng thời khẳng định thêm bằng chứng về sự phát triển mạnh mẽ của các đô thị Maya ở phía Nam bán đảo Yucatán. Khu vực này, bao gồm một số vùng của Guatemala, Belize và các bang Campeche, Quintana Roo của Mexico ngày nay, từng là trung tâm quan trọng của nền văn minh Maya cổ đại trong giai đoạn từ năm 250 đến năm 900 sau Công nguyên.

Bản đồ cho thấy chi tiết về lõi của thành phố Valeriana ở bang Campeche, Mexico. Ảnh: Chichenitza

Auld-Thomas cũng nhấn mạnh rằng, Valeriana không chỉ là một thành phố lớn với các kim tự tháp ấn tượng nằm gần con đường duy nhất của khu vực, mà còn là nơi người dân địa phương đã canh tác trên những tàn tích này trong nhiều năm mà không hề nhận thức được giá trị lịch sử của chúng. Điều này mở ra viễn cảnh nghiên cứu sâu hơn khi ông cho rằng khu vực này có thể đã được định cư từ 100 năm trước giai đoạn được xác định. Với mật độ dân cư đông đúc, Valeriana có thể đã là khu định cư Maya lớn thứ hai sau Calakmul, thành phố cổ lớn nhất của người Maya tại châu Mỹ Latinh.

Giáo sư Marcello Canuto từ Đại học Tulane cũng chia sẻ rằng, những dữ liệu mới thu thập từ Viện Nhân chủng học và Lịch sử Quốc gia Mexico, kết hợp với các hiểu biết về lịch sử chính trị và tôn giáo Maya, đã giúp các nhà khoa học dựng lên bức tranh toàn diện hơn.

Ứng dụng công nghệ LiDAR trong khảo cổ học

Công nghệ cảm biến laser (LiDAR) hiện đang trở thành công cụ mạnh mẽ trong nghiên cứu khảo cổ học, cho phép các nhà khoa học ghi lại cảnh quan chi tiết, kể cả dưới tán rừng rậm rạp. Từ những năm 1940, người ta đã biết rằng người Maya cổ đại từng biến vùng đất gồ ghề của tiểu bang Campeche, Mexico thành một khu vực đông đúc và quy hoạch bài bản. Tuy nhiên, những khu vực như miền Đông Campeche lại ít được nghiên cứu. Nhà khảo cổ học Luke Auld-Thomas đã quyết định tập trung vào khu vực ít được khám phá này, sử dụng dữ liệu LiDAR trên diện tích khoảng 80km².

Dữ liệu khảo sát LiDAR cho thấy các tòa nhà Maya cổ đại tập trung trên đỉnh đồi, trong khi hình ảnh vệ tinh cho thấy nền nông nghiệp hiện đại và đường đi ở các thung lũng bên dưới. Ảnh: Chichenitza

Công nghệ LiDAR hoạt động bằng cách bắn tia laser xuống mặt đất từ máy bay, tạo ra mô hình 3D chi tiết về địa hình. Phương pháp này giúp tiết lộ các đặc điểm nhân tạo bị che khuất, khó nhận biết qua khảo sát thực địa truyền thống hoặc hình ảnh vệ tinh. Đặc biệt, LiDAR rất hữu ích khi khảo sát những khu rừng nhiệt đới dày đặc, nơi thảm thực vật có thể che khuất các tàn tích cổ xưa. Auld-Thomas cho biết các cuộc khảo sát LiDAR trước đây thường được sử dụng bởi các nhà sinh thái học, lâm nghiệp và kỹ sư dân dụng, nhưng việc ứng dụng công nghệ này trong khảo cổ học đã mở ra những phát hiện quan trọng.

Trong nghiên cứu này, LiDAR không chỉ lập bản đồ địa hình mà còn tiết lộ các công trình nhân tạo ẩn giấu, giúp làm sáng tỏ một phần lịch sử ít được biết đến của nền văn minh Maya cổ đại..

Chi tiết từ một hình khắc bằng đá được chụp tại Chichén Itzá, một thành phố Maya cổ đại, nơi thường diễn ra tục hiến tế người. Ảnh: Internet

Vào đầu năm 2023, một nghiên cứu ứng dụng LiDAR đã mang lại phát hiện đáng kinh ngạc về gần 1.000 khu định cư của người Maya cổ đại, bao gồm 417 thành phố chưa từng được biết đến. Những khu vực này, ẩn mình hàng thiên niên kỷ trong rừng rậm phía Bắc Guatemala và miền Nam Mexico, kết nối với hệ thống đường cao tốc đầu tiên trên thế giới. Tổ chức Nghiên cứu Nhân chủng học FARES tại Guatemala đã sử dụng tia laser để bóc tách thảm thực vật, lập bản đồ các cấu trúc cổ đại bị che khuất bởi rừng rậm.

Một trong những phát hiện nổi bật là hệ thống "siêu cao tốc" bằng đá dài 110km, rộng 40m, với nền đường cao 5m so với mặt đất. Các nhà khoa học cũng phát hiện thêm các kim tự tháp, sân bóng, hồ chứa nước và kênh mương tưới tiêu trong khu đô thị El Mirador, nơi được xây dựng cách đây khoảng 3.000 năm, trước thời kỳ hoàng kim của các bang lớn trong nền văn minh Maya. Những phát hiện này đã được đăng tải trên tạp chí Ancient Mesoamerica, mở ra một góc nhìn mới về một trong những nền văn minh vĩ đại nhất của thế giới cổ đại.