Gia đình hiếm hoi ở Việt Nam có 3 người được đặt tên cho các con đường ở Hà Nội, thế hệ kế cận làm Thiếu tướng, Giáo sư, Tiến sĩ
(Thị trường tài chính) - 3 con phố này gợi nhớ 3 thế hệ trí thức tiêu biểu, cống hiến trọn đời cho giáo dục, văn hóa và khoa học Việt Nam.
Ai đã từng có thời gian sinh sống lâu năm tại Hà Nội chắc không còn xa lạ với những tuyến phố như Hoàng Đạo Thành, Hoàng Đạo Thúy và Tạ Quang Bửu. Đây đều là những nhân vật lịch sử, nhà văn hóa, nhà khoa học tiêu biểu của đất nước.
Ít ai biết rằng, họ có mối liên hệ đặc biệt khi đại diện cho 3 thế hệ trong cùng một gia đình trí thức lớn, với nhiều cống hiến cho sự nghiệp văn hóa, giáo dục và khoa học nước nhà.
Phố Hoàng Đạo Thành
Con đường Hoàng Đạo Thành dài 470m, rộng 7,5m, kéo từ đường Kim Giang đến khu tập thể Kim Giang. Tuyến phố này được đặt theo tên của nhà sử học Hoàng Đạo Thành (1835-1908), một chí sĩ trong phong trào Duy Tân, đồng thời là thân sinh của nhà văn hóa Hoàng Đạo Thúy.
Ông Hoàng Đạo Thành sinh ra tại làng Kim Lũ, huyện Thanh Trì xưa. Từ nhỏ, ông đã nổi tiếng thông minh, ham học, đặc biệt yêu thích văn chương và lịch sử. Năm 1884, sau khi đỗ cử nhân, ông làm giáo thụ tại các phủ Quốc Oai, Hoài Đức, Từ Sơn, rồi được bổ nhiệm làm quyền tri phủ Thuận Thành.
Không lâu sau, ông xin từ quan, trở về quê dạy học và tham gia phong trào Duy Tân, góp phần truyền bá tư tưởng canh tân đất nước.
Ông là tác giả của nhiều công trình lịch sử có giá trị như Đại Nam hành nghĩa liệt nữ truyện, Việt sử tứ tự và đặc biệt là Việt sử tân ước, bộ sử được biên soạn theo tinh thần tiến bộ, đề cao văn hóa dân tộc và ca ngợi triều đại Tây Sơn.
Gia đình ông Hoàng Đạo Thành có 6 người con, trong đó nổi bật là Hoàng Đạo Thúy – người con út sau này trở thành nhà giáo, nhà quân sự và nhà văn hóa lớn. Người con gái cả Hoàng Thị Uyên (thường gọi là bà Cả Mọc) được biết đến là người sáng lập nhà nuôi dưỡng trẻ miễn phí đầu tiên tại Hà Nội trước năm 1945, còn con trai cả Hoàng Đạo Phương là một cử nhân, thương gia giàu có ở Thủ đô xưa.
Phố Hoàng Đạo Thúy
Phố Hoàng Đạo Thúy, dài 1.100m, rộng 40m, nối từ Lê Văn Lương qua khu đô thị Trung Hòa – Nhân Chính đến Trần Duy Hưng, được đặt theo tên người con út của ông Hoàng Đạo Thành.
Hoàng Đạo Thúy sinh năm 1900 tại số 7 phố Hàng Đào (quận Hoàn Kiếm cũ), quê gốc Kim Lũ, Thanh Trì. Mồ côi cha từ nhỏ, ông được người chị cùng cha khác mẹ – bà Hoàng Thị Uyển nuôi dưỡng. Từ thuở thiếu thời, ông đã thể hiện tinh thần yêu nước và dành trọn đời mình cho sự nghiệp giáo dục, hướng đạo và cách mạng.
Năm 1931, ông thành lập Ấu đoàn Việt Nam đầu tiên mang tên đoàn Lê Lợi – tiền thân của phong trào Hướng đạo sinh Việt Nam. Là người thầy của phong trào Hướng đạo toàn Đông Dương, ông từng nhắn nhủ thanh niên: “Cốt phải nhớ cái gốc đã. Cây không rễ phải đổ, nhà không nền thì lung lay...”.
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Hoàng Đạo Thúy gia nhập quân đội, được giao nhiệm vụ tổ chức hệ thống thông tin quân sự, giữ chức Trưởng phòng Thông tin liên lạc đầu tiên và Ủy viên Ban Quân sự toàn quốc. Ông từng là Cục trưởng Cục Chính trị, Giám đốc Trường Võ bị Trần Quốc Tuấn, Cục trưởng Cục Công binh, Cục trưởng Cục Quân huấn và Tổng Thư ký Ban Thi đua Trung ương.
Tại lễ khai giảng khóa học đầu tiên của Trường Võ bị Trần Quốc Tuấn ngày 26/5/1946 ở Sơn Tây, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trao tặng nhà trường lá cờ thêu sáu chữ vàng “Trung với nước, hiếu với dân”. Địa điểm tổ chức sự kiện hiện được xây dựng thành di tích lịch sử văn hóa, đề nghị công nhận di tích cấp quốc gia.
Năm 1948, ông Hoàng Đạo Thúy được Bác Hồ mời giữ chức Tổng Thư ký đầu tiên của Phong trào Thi đua toàn quốc. Trong bản thảo ghi lại suy nghĩ của mình, ông viết: “Yêu nước là ý nghĩ suốt đời; dạy học, làm hướng đạo cũng nặng vì yêu nước... Chỉ dùng văn làm nhiệm vụ mà cả đời làm là khuyến khích lòng yêu nước”.
Ngoài vai trò trong quân đội, ông còn là nhà nghiên cứu lịch sử và nhà văn hóa với nhiều tác phẩm như Sát Thát, Kể chuyện Lam Sơn, Ông cha ta đánh giặc, Thăng Long – Đông Đô – Hà Nội (1967), Hà Nội phố phường xưa... Những công trình này được đánh giá là nền tảng cho ngành Hà Nội học sau này.
Với những cống hiến lớn lao, ông được Nhà nước tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Chiến công hạng Nhất và Huân chương Chiến thắng hạng Nhất. Phố Hoàng Đạo Thúy hôm nay không chỉ là tuyến phố hiện đại của Thủ đô mà còn gợi nhớ về một nhân cách lớn, dành trọn đời cho Tổ quốc và con người Việt Nam.
Phố Tạ Quang Bửu
Phố Tạ Quang Bửu, nằm gần khu vực Đại học Bách khoa Hà Nội, mang tên Giáo sư Tạ Quang Bửu (1910-1986) - con rể ông Hoàng Đạo Thúy.
Ông Tạ Quang Bửu là một trong những trí thức tiêu biểu của Việt Nam thế kỷ XX, người có nhiều đóng góp cho giáo dục, khoa học và quốc phòng.
Ông sinh tại thôn Hoành Sơn, xã Thiên Nhẫn, tỉnh Nghệ An, trong một gia đình nhà giáo. Năm 1956, ông là Hiệu trưởng của Đại học Bách khoa Hà Nội, giữ cương vị này đến năm 1960. Dưới sự lãnh đạo của ông, nhà trường từng bước hình thành hệ thống đào tạo kỹ sư, kỹ thuật viên cho công cuộc khôi phục và xây dựng đất nước sau chiến tranh.
Từ năm 1965 đến năm 1976, ông đảm nhiệm chức Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, đồng thời là Đại biểu Quốc hội từ khóa I đến khóa VI. Trước đó, ông từng là Vụ trưởng Vụ Nghiên cứu điện – nước Trung kỳ, Thứ trưởng Bộ Quốc phòng, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng và Ủy viên Hội đồng Quốc phòng tối cao.
Trên mặt trận đối ngoại, ông là thành viên đoàn đàm phán của Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa tại Hội nghị Genève năm 1954 và là người đại diện Nhà nước Việt Nam ký Hiệp định Genève – một sự kiện có ý nghĩa quan trọng trong lịch sử hiện đại.
Năm 1996, Nhà nước truy tặng Giáo sư Tạ Quang Bửu Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 về khoa học – công nghệ cho các công trình Giới thiệu khoa học kỹ thuật hiện đại và công lao chỉ đạo các nhiệm vụ khoa học trong kháng chiến chống Mỹ. Ông còn được tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất, Huân chương Kháng chiến hạng Nhất, Huân chương Chiến thắng hạng Nhất cùng nhiều phần thưởng cao quý khác.
Gia đình ông Hoàng Đạo Thúy cũng có nhiều người con và cháu đạt thành tựu nổi bật, như Giáo sư, Tiến sĩ khoa học Hoàng Đạo Kính và Giáo sư, Tiến sĩ Hoàng Đạo Cung – đều hoạt động trong lĩnh vực kiến trúc. Cháu nội của ông, Tiến sĩ Hoàng Đạo Cương, hiện là Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch.
Truyền thống hiếu học và cống hiến của Giáo sư Tạ Quang Bửu cũng được con cháu trong gia đình tiếp nối. Con trai ông – Tạ Quang Chính, là Thiếu tướng Quân đội Nhân dân Việt Nam. Các thế hệ kế tiếp trong dòng họ cũng có nhiều người đạt thành tựu trong khoa học và quản lý, tiếp nối di sản trí tuệ mà ông để lại.
Những thế hệ con cháu của các nhà trí thức lớn như ông Hoàng Đạo Thúy, Giáo sư Tạ Quang Bửu đều đã và đang tiếp nối truyền thống hiếu học, đóng góp cho sự phát triển của đất nước trong nhiều lĩnh vực khác nhau.
Bài viết có sử dụng thông tin tham khảo từ các nguồn:
Hoàng Đạo Thúy - Người trí thức góp công với cách mạng bằng hai chữ Trung, Hậu - Báo Nhân dân
Chuyện chưa kể về gia đình có 3 người được đặt tên phố - Chuyên trang Gia đình và Xã hội
Tưởng niệm nhà văn Hoàng Đạo Thúy - Bảo tàng Lịch sử Quốc gia
Giáo sư Tạ Quang Bửu: Một trí thức uyên bác - Báo Đại biểu Nhân dân
Giáo sư Tạ Quang Bửu - Một trí tuệ bách khoa mẫu mực - Báo Nhân dân
