Chuyên gia truyền thông Nguyễn Ngọc Long nói về ‘nghệ sĩ lệch chuẩn văn hóa’: Áp lực ‘tạo trend’, 15 giây viral vô tình khuyến khích nội dung gây sốc
(Thị trường tài chính) -Chuyên gia truyền thông Nguyễn Ngọc Long đã có những góc nhìn mới, đưa ra nhiều nhận định đáng chú ý về tác động của nó đối với thị hiếu công chúng và môi trường sáng tạo nghệ thuật.
Những ngày qua, câu chuyện về các nghệ sĩ, các ca khúc có dấu hiệu lệch chuẩn văn hóa nhận được nhiều quan tâm của công chúng. Bởi lẽ, âm nhạc là loại hình nghệ thuật dễ tác động đến cảm xúc và hành vi của con người, nhất là khi đi kèm hình ảnh trực quan và hiệu ứng "thần tượng" hóa ngày càng mạnh mẽ.
Đặc biệt, có không ít sản phẩm nghệ thuật tìm cách thu hút công chúng bằng việc nhấn mạnh yếu tố hình thức, sử dụng ngôn ngữ thời thượng hoặc đánh vào cảm xúc nhất thời của người xem. Cùng với đặc tính lan truyền mạnh của môi trường số, những sản phẩm này nhanh chóng phổ biến khi thuật toán ưu tiên các nội dung gây chú ý và có mức tương tác cao.
Trong cuộc đua top trending, không ít nghệ sĩ trẻ chọn hướng đi "gây sốc" hoặc tạo chiêu trò để sớm nổi tiếng, coi lượt xem và lượng tương tác như thước đo cho giá trị nghệ thuật. Điều này dần hình thành xu hướng tiếp nhận lệch chuẩn trong một bộ phận người nghe, đặc biệt là giới trẻ. Tình trạng này nhận về không ít ý kiến trái chiều, gây bức xúc dư luận.
Trước vấn đề này, chuyên gia truyền thông Nguyễn Ngọc Long đã có những góc nhìn mới, đưa ra nhiều nhận định đáng chú ý về tác động của xu hướng này đối với thị hiếu công chúng và môi trường sáng tạo nghệ thuật.
- Ông đánh giá thế nào về hiện tượng nhiều ca sĩ trẻ hiện nay phát hành những bài hát bị cho là “lệch chuẩn” về nội dung hoặc ngôn từ?
Hiện tượng này thực chất phản ánh một sự giao thoa và đôi khi là xung đột giữa các thế hệ và các quan niệm khác nhau về sáng tạo. Chúng ta không nên vội vàng đánh đồng tất cả.
Một mặt, giới trẻ, bao gồm cả nghệ sĩ và khán giả, có một hệ ngôn ngữ riêng, một cách biểu đạt riêng mà họ cho là "chân thực". Việc đưa những ngôn ngữ đời thường, ngôn ngữ mạng vào âm nhạc có thể bị xem là "lệch chuẩn" từ góc nhìn truyền thống, nhưng với họ, đó là sự phá cách cần thiết.
Mặt khác, cũng không thể phủ nhận rằng, trong bối cảnh truyền thông số phát triển quá nhanh, một bộ phận sản phẩm ra đời vội vã, cố tình sử dụng ngôn từ hoặc hình ảnh gây sốc (shock value) chỉ để thu hút sự chú ý tức thời mà thiếu chiều sâu nghệ thuật. Vì vậy, điều quan trọng là chúng ta cần có cái nhìn phân định rõ ràng, đâu là sự thử nghiệm nghệ thuật có chủ đích và đâu chỉ là sự dễ dãi, cẩu thả để chạy theo thị hiếu bề mặt.
- Có phải giới nghệ sĩ ngày nay đang chạy theo xu hướng, lượt xem và mạng xã hội. Đó chính là những nguyên nhân dẫn đến tình trạng "lệch chuẩn"?
Hoàn toàn chính xác. Áp lực từ các nền tảng mạng xã hội và cuộc đua về "lượt xem" (views) là một trong những nguyên nhân cốt lõi dẫn đến thực trạng này. Khi thành công của một sản phẩm nghệ thuật bị "số hóa" và đo lường chủ yếu bằng các chỉ số như top trending, lượt chia sẻ hay số lượt xem, bản chất của cuộc chơi sáng tạo đã thay đổi.
Chúng ta đang ở trong "nền kinh tế của sự chú ý" (Attention Economy), nơi các thuật toán của YouTube hay TikTok ưu tiên những nội dung có khả năng gây tương tác mạnh, bất kể đó là tương tác tích cực hay tiêu cực. Điều này vô hình trung khuyến khích những nội dung gây sốc, lạ lẫm, bởi chúng thường dễ lan truyền hơn những tác phẩm sâu sắc, đòi hỏi sự thưởng thức chậm rãi. Nhiều nghệ sĩ trẻ, đặc biệt là các nghệ sĩ độc lập, cảm thấy áp lực phải "tạo trend", phải có những đoạn điệp khúc 15 giây thật bắt tai để viral, thay vì tập trung vào cấu trúc và chiều sâu tổng thể của một tác phẩm.
Cứ như vậy, một vòng lặp phản hồi được tạo ra: khán giả "thưởng" cho nội dung giật gân bằng lượt xem và nghệ sĩ lại tiếp tục sản xuất nội dung tương tự để đáp ứng.
- Theo ông, nghệ sĩ có trách nhiệm bảo vệ “chuẩn mực văn hóa” trong âm nhạc?
Nghệ sĩ chắc chắn có trách nhiệm xã hội, nhưng tôi cho rằng vai trò của họ không phải là "bảo vệ" chuẩn mực văn hóa theo nghĩa bảo thủ hay giữ gìn một sự bất biến.
Văn hóa vốn dĩ là một dòng chảy sống động, luôn vận động và thay đổi. Nghệ sĩ chính là những người tiên phong, những người thử nghiệm các giá trị mới và phản ánh xã hội đương đại. Họ có một trách nhiệm kép: một là trách nhiệm với nghệ thuật, tức là phải liên tục sáng tạo, phá vỡ giới hạn, thể hiện cái tôi độc đáo; hai là trách nhiệm với xã hội, tức là phải ý thức sâu sắc về sức ảnh hưởng của mình, đặc biệt là đối với khán giả trẻ.
Thay vì chỉ "bảo vệ" cái cũ, vai trò quan trọng hơn của nghệ sĩ là thúc đẩy sự phát triển của văn hóa một cách có ý thức. Điều cốt lõi là các sản phẩm sáng tạo của họ không được cổ xúy cho những giá trị tiêu cực rõ ràng như bạo lực, thù ghét, phân biệt đối xử, hay vi phạm các chuẩn mực đạo đức và pháp luật cơ bản của cộng đồng.
- Nhiều ca sĩ cho rằng “nghệ thuật là tự do sáng tạo”, anh nghĩ sao về ranh giới giữa tự do sáng tạo và lệch chuẩn văn hóa?
Đây có lẽ là ranh giới mong manh và gây tranh cãi nhất trong mọi cuộc thảo luận về nghệ thuật. Ranh giới này không hề cố định mà nó mang tính bối cảnh và luôn được "đàm phán xã hội" liên tục.
Tự do sáng tạo là quyền căn bản của người nghệ sĩ, là quyền được thể hiện những ý tưởng mới, những góc nhìn cá nhân, đôi khi gai góc, khó chịu hoặc đi ngược lại quan điểm số đông. Đó là động lực để nghệ thuật phát triển. Tuy nhiên, sự tự do nào cũng có giới hạn của nó. Một tác phẩm thường bị coi là "lệch chuẩn văn hóa" khi sự sáng tạo đó bị đánh giá là đã vượt qua lằn ranh đạo đức chung, đi ngược lại thuần phong mỹ tục, hoặc gây ra những tác động tiêu cực rõ rệt đến trật tự xã hội.
Theo tôi, ranh giới này thường nằm ở "ý đồ" (intent) của tác giả và "tác động" (impact) thực tế của tác phẩm. Lấy ví dụ, một bài hát dùng ngôn ngữ đường phố có phần thô ráp để phản ánh chân thực một thực tế xã hội nhức nhối là sáng tạo; nhưng một bài hát chỉ đơn thuần dùng ngôn từ dung tục, miệt thị, cổ vũ lối sống sa đọa để gây chú ý thì đó chính là lệch chuẩn.
- Theo ông, cơ quan quản lý văn hóa cần làm gì để vừa khuyến khích sáng tạo vừa hạn chế các sản phẩm lệch chuẩn?
Vai trò của cơ quan quản lý văn hóa trong thời đại số thực sự rất thách thức và đòi hỏi một sự thay đổi lớn trong tư duy. Theo tôi, thay vì cố gắng "tiền kiểm" mọi sản phẩm - một điều gần như bất khả thi khi nội dung được sản xuất hàng loạt trên không gian mạng - thì trọng tâm nên chuyển sang cơ chế "hậu kiểm" mạnh mẽ và hiệu quả. Điều này có nghĩa là chúng ta cần xây dựng một hành lang pháp lý, một bộ quy tắc ứng xử thật rõ ràng, minh bạch về những gì bị coi là vi phạm, và phải có chế tài xử lý (như yêu cầu gỡ bỏ, xử phạt) đủ sức răn đe.
Tuy nhiên, để dung hòa với việc khuyến khích sáng tạo, giải pháp "dán nhãn" (rating) nên được áp dụng, tương tự như trong lĩnh vực điện ảnh. Thay vì cấm đoán một tác phẩm vì nó có nội dung "người lớn" hay ngôn từ gai góc, hãy dán nhãn 16+, 18+ hoặc cảnh báo nội dung rõ ràng. Giải pháp này vừa tôn trọng không gian sáng tạo của nghệ sĩ, vừa trao quyền cho công chúng và các bậc phụ huynh tự lựa chọn nội dung phù hợp.
Song song với việc hạn chế cái xấu, cơ quan quản lý cần tích cực "lấy ánh sáng đẩy lùi bóng tối", tức là phải có chính sách cụ thể, nguồn lực đầu tư, các giải thưởng uy tín và chiến lược truyền thông để quảng bá, vinh danh những sản phẩm nghệ thuật có giá trị cao. Khi cái tốt được hỗ trợ để lan tỏa, nó sẽ tự động định hướng thị hiếu một cách bền vững.
- Là một chuyên gia truyền thông, đâu là giải pháp truyền thông hiệu quả để định hướng thị hiếu công chúng, đặc biệt là người trẻ, thưa ông?
Từ góc độ truyền thông, chúng ta cần hiểu rằng "định hướng" thị hiếu không phải là một sự "áp đặt" chủ quan mà là một quá trình xây dựng môi trường hay "hệ sinh thái thông tin", để công chúng tự nâng cao khả năng thẩm định. Giải pháp gốc rễ và bền vững nhất chính là nâng cao "năng lực thẩm thấu văn hóa" hay "năng lực thấu hiểu truyền thông" (Media Literacy) cho khán giả.
Chúng ta cần các chương trình, nội dung giáo dục được "mềm hóa", hấp dẫn - có thể thông qua chính những người có ảnh hưởng (KOLs) uy tín để dạy người trẻ cách "giải mã" (decode) một tác phẩm. Họ cần biết cách tự đặt câu hỏi: Ý đồ của tác giả là gì? Nó có giá trị nghệ thuật thực sự hay chỉ "câu view"? Thông điệp ngầm là gì? Khi khán giả có bộ lọc tốt, họ sẽ tự động đào thải những sản phẩm "rác".
Bên cạnh đó, vai trò của phê bình chuyên nghiệp và truyền thông chính thống là vô cùng quan trọng. Giới phê bình không chỉ nên lên tiếng chê bai cái xấu mà phải chỉ ra tại sao nó xấu, tại sao nó lệch chuẩn. Quan trọng hơn, truyền thông phải tích cực "lăng xê" cho cái tốt, phân tích cái hay, cái đẹp của những tác phẩm giá trị.
Cuối cùng, chúng ta phải dùng chính công cụ của thời đại số: hãy tận dụng thuật toán. Các cơ quan truyền thông, các kênh giáo dục, các nghệ sĩ chân chính cần sản xuất những nội dung phân tích, giới thiệu âm nhạc chất lượng cao nhưng dưới hình thức hấp dẫn, ngắn gọn, phù hợp với các nền tảng như TikTok hay Reels để "cạnh tranh" trực tiếp và chiếm lấy không gian thông tin của người trẻ.
Nói tóm lại, đây là một cuộc chiến giành sự chú ý, và chúng ta phải dùng chính các công cụ truyền thông hiện đại và giáo dục để xây dựng một "hệ miễn dịch văn hóa" mạnh mẽ hơn cho công chúng.
Cảm ơn những chia sẻ của ông!
