Ngôi làng duy nhất được ví như 'kho nhân tài', có đủ Trạng nguyên, Bảng nhãn, Thám hoa, thế hệ sau toàn Giáo sư, Tiến sĩ nổi danh
(Thị trường tài chính) - Nơi đây không chỉ vang danh bởi truyền thống khoa bảng và lịch sử cách mạng hào hùng mà còn là điểm dừng chân thú vị cho những ai muốn tìm về cội nguồn văn hóa Việt.
Giữa không gian văn hiến lâu đời của tỉnh Bắc Ninh, làng Tam Sơn (nay là tổ dân phố Tam Sơn, phường Tam Sơn, Bắc Ninh) hiện lên như một biểu tượng của trí tuệ, lòng yêu nước và bản sắc văn hóa độc đáo.
Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, mảnh đất “ba gò” này vẫn được biết đến là một trong những trung tâm khoa bảng lớn nhất cả nước, nơi sinh ra nhiều hiền tài, danh nhân và là điểm đến văn hóa - tâm linh giàu giá trị của vùng đất quan họ.
Làng khoa bảng bậc nhất Việt Nam
Theo những ghi chép lịch sử, trong suốt hơn 800 năm tồn tại của nền khoa cử phong kiến Việt Nam, vùng đất Bắc Ninh đã đóng góp hơn 600 nhà khoa bảng, chiếm gần 1/3 tổng số tiến sĩ trên toàn quốc. Trong đó, Tam Sơn được coi là vùng đất đặc sắc nhất, nơi hội tụ nhiều hiền tài với số lượng danh nhân đỗ đạt hàng đầu cả nước.
Dân gian vẫn truyền nhau câu ca “Tam Sơn là đất ba gò, của trời vô tận một kho nhân tài” như một sự khẳng định đầy tự hào về miền đất địa linh nhân kiệt, sản sinh ra tinh hoa cho đất nước.
Thời phong kiến, Tam Sơn có 22 vị đại khoa, trong đó, nhân vật tiêu biểu nhất là Trạng nguyên Nguyễn Quán Quang. Ông vốn nổi tiếng thông minh từ nhỏ, thi Hương đỗ Giải nguyên, thi Hội đỗ Hội nguyên và trở thành Trạng nguyên đầu tiên của Đại Việt khi đứng đầu khoa thi năm 1246 dưới triều Trần Thái Tông.
Bảng nhãn Ngô Thầm, người khai sáng nền học vấn rạng rỡ cho dòng họ Ngô, được nhắc đến như cây đại thụ của làng khoa bảng Tam Sơn, là cha của Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu và là ông nội của các Tiến sĩ Ngô Diễn, Ngô Dịch.
Tiến sĩ Ngô Luân - anh ruột của Bảng nhãn Ngô Thầm, cũng là một gương mặt nổi bật. Đỗ Tiến sĩ dưới thời Lê Thánh Tông, ông được mời vào Đông các, là thành viên Tao Đàn nhị thập bát tú, tham gia phê bình tác phẩm văn chương và soạn nhiều văn bia nổi tiếng.
Trạng nguyên Ngô Miễn Thiệu, đỗ đầu khoa thi năm 1518, nổi tiếng tài cao học rộng, từng từ quan khi triều Lê suy yếu nhưng sau đó được nhà Mạc mời về giữ nhiều chức vụ quan trọng, trở thành một trong những danh thần triều Mạc...
Tinh thần hiếu học của Tam Sơn không chỉ dừng lại ở lịch sử mà tiếp tục được hun đúc và lan tỏa trong thời hiện đại. Toàn làng hiện có 31 Giáo sư, Tiến sĩ ở nhiều lĩnh vực, trong đó có Giáo sư Ngô Gia Huy - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Hùng Vương.
Thế hệ trẻ cũng nối tiếp truyền thống với nhiều Tiến sĩ có tuổi đời còn rất trẻ, đặc biệt, Trung tướng, Giáo sư, Tiến sĩ Trần Viết Tiến - Giám đốc Học viện Quân y là người có quân hàm cao nhất quê Tam Sơn, minh chứng cho sức sống mãnh liệt của truyền thống khoa bảng.
Miền quê văn hiến giàu truyền thống yêu nước
Không chỉ vang danh bởi thành tựu học thuật, Tam Sơn còn được biết là vùng quê giàu truyền thống yêu nước và cách mạng. Ngay từ những năm 1920, nhiều thanh niên Tam Sơn đã tiếp thu lý tưởng cách mạng, trong đó có đồng chí Ngô Gia Tự.
Ông là người sáng lập tổ chức cách mạng đầu tiên ở Bắc Ninh. Nơi đây còn là vùng đất tuyên truyền khởi nghĩa, đấu tranh mạnh mẽ, góp phần to lớn vào thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám 1945.
Trong kháng chiến chống Pháp, Tam Sơn trở thành làng chiến đấu, là “cứ điểm” của khu du kích Từ Sơn - Yên Phong, giữ vai trò đầu mối liên lạc giữa vùng địch hậu và khu tự do.
Đến thời chống Mỹ, chùa Tam Sơn (chùa Cảm Ứng) vinh dự được đón Chủ tịch Hồ Chí Minh về chúc Tết vào sáng mùng Một Tết Đinh Mùi (9/2/1967). Tại đây, Người đã động viên nhân dân nỗ lực tăng gia sản xuất và chiến đấu. Đồng thời trồng cây đa kỷ niệm dưới chân núi Chùa. Ngày nay cây đa này được xem là một biểu tượng thiêng liêng gắn với tình cảm Bác dành cho vùng đất Tam Sơn.
Điểm đến du lịch văn hóa - tâm linh
Bên cạnh lịch sử cách mạng và bề dày khoa bảng, Tam Sơn còn là điểm đến hấp dẫn dành cho những du khách muốn tìm về văn hóa cội nguồn của người Việt. Với sông Ngũ Huyện Khê, sông Tiêu Tương và những dải núi đồi bao bọc, Tam Sơn hiện lên như một bức tranh quê cổ kính, nơi người dân từ lâu đã gắn bó với nghề trồng lúa, nuôi tằm dệt lụa và nấu rượu Hoàng cửu.
Ngày nay, truyền thống văn hóa được người dân Tam Sơn gìn giữ bền bỉ, đặc biệt là các loại hình nghệ thuật đặc trưng như dân ca Quan họ Bắc Ninh và diễn xướng dân gian Chèo Chải Hê.
Trong hệ thống di tích, chùa Tam Sơn nổi bật như viên ngọc quý của đất Bắc Ninh. Chùa có lịch sử từ thế kỷ X, từng là trung tâm Phật giáo lớn, nơi trụ trì của nhiều vị thiền sư danh tiếng. Kiến trúc nội công ngoại quốc, gác chuông tám mái tinh xảo và tượng Phật cùng nhiều di vật quý như chuông đồng đúc năm 1862, khánh đá tạc năm 1672… khiến ngôi chùa trở thành điểm đến không thể bỏ qua của du khách.
Điều đặc biệt là chùa Tam Sơn không chỉ thờ Phật mà còn thờ các vị thành hoàng, danh nhân khoa bảng và cả các nhân vật hoàng tộc nhà Lý, thể hiện sự hòa quyện giữa Phật giáo, Nho giáo và tín ngưỡng dân gian độc đáo.
Ngày nay, các di tích đều được trùng tu, tôn tạo, trở thành không gian sinh hoạt văn hóa gắn kết cộng đồng và giáo dục truyền thống thế hệ trẻ.
Lễ hội chùa Tam Sơn tổ chức từ ngày mùng 8 đến 10 tháng Giêng hàng năm, thu hút hàng vạn du khách bởi không khí rộn ràng của các làn điệu quan họ mượt mà, tiết mục Chèo Chải Hê trữ tình, cùng những trò chơi dân gian truyền thống đầy sắc màu. Du khách rời lễ hội thường không quên mang về vài chai Hoàng tửu hay gạo nếp nhung Tam Sơn, những sản vật đặc trưng của quê hương khoa bảng.
Ngoài ra, đình, đền Thọ Trai là điểm dừng chân thú vị, nơi còn lưu giữ dấu tích thời đại Hùng Vương với tảng đá in dấu chân ngựa sắt của Thánh Gióng theo truyền thuyết. Không gian linh thiêng và trầm mặc nơi đây giúp du khách cảm nhận sâu sắc hơn về cội nguồn và bản sắc văn hóa Việt.
Từ một làng quê văn hiến với truyền thống khoa bảng lừng lẫy, Tam Sơn ngày nay đang từng bước đổi mới, mang dáng dấp của một đô thị văn minh nhưng vẫn giữ trọn bản sắc nghìn năm.
Truyền thống hiếu học, lòng yêu nước và tinh thần đoàn kết chính là mạch nguồn chảy mãi, trở thành điểm tựa vững chắc để Tam Sơn tiếp tục phát triển bền vững và khẳng định vị thế của một vùng địa linh nhân kiệt.
